Spas, Dziadek Mróz i Gwiazdor – słowiańscy mikołajowie

Dziadek Mróz, źródło: pinterest

6 grudnia obchodzimy mikołajki czyli radosny dzień, w którym obdarujemy się wzajemnie prezentami. W wielu kulturach pojawiły się rózne wierzenia na temat dobrotliwych brodaczy, którzy nieśli ze sobą odrobinę radości do ludzkich domów. U dawnych Słowian prezenty roznosili: Spas Zimowy, Dziadek Mróz i Gwiazdor. Kim byli? Jak wyglądali? Zapraszam do lektury.

Zanim nastąpiła chrystianizacja i sprowadzano do na św. Mikołaja, prezenty 6 grudnia roznosił Spas Zimowy, który był patron wszelkich zimowych zajęć. Na jego temat dzisiaj niewiele już wiemy. Jedyne co jest pewne to początkowo św. Mikołaj nie został przyjęty przez ludność słowiańską od razu. Dowodem na to jest zachowane starodawne ludowe powiedzenie: „poproś Mikołaja, on przekaże Spasowi”. Dlaczego akurat mikołajki przypadają na 6 grudnia? Prawdopodobnie jest to związane z tym iż był to czas, gdy zaczynała się zbliżać zima, a mrozy stawały się coraz bardziej mróźne, a śnieg padał coraz gęściej. Niegdyś wierzono, że wraz z nadejściem zimy w tym dniu zapowiadało urodzaj w polu. Dlatego wyglądano za oknem czy pada śnieg. Obecnie w dniu św. Mikołaja opady śniegu są uznawana za magiczne.

Weles, autor: Andriej Szyszkin

Niektórzy utożsamiają Spasa Zimowego z Welesem, który był opiekunem bydła oraz władcą zaświatów. Weles był również  opiekunem wróżbiarzy, całego cyklu wegetacyjnego oraz także dawcą dóbr m.in. zboża, warzywa i owoce. We wschodnich rubieżach słowiańszczyzny istniał uroczysty zwyczaj ścinania snopa zboża, zwany jako broda Welesa. W innych regionach ten snop nazywaną brodą Mikuły czyli św. Mikołaja. Być może, zatem to Weles mógł pierwszym brodaczem, który rozdawał ludziom dobra. Dzisiaj trudne jest to do rozstrzygnięcia. Jednak bardziej znany jest Dziadek Mróz (ros. Дед Мороз) pierwotnie postać z wschodniosłowiańskiego folkloru. W okresie Związku Radzieckiego został spopularyzowany jako świecki odpowiednik św. Mikołaja. Bywa mylony z konkurentem z Laponii.

Dziadek Mróz, autor: Losenko, źródło: losenko.deviantart.com

Przedstawiano go jako krępego, siwego starca z bardzo długą brodą oraz ubranego w długi czerwony, błękitny lub srebrny kożuch. Na głowie Dziadek Mróz nosił futrzaną czapkę lub uszankę, a na nogach nosił walonki. Podpierał się kosturem, zawsze wchodząc do domów przez drzwi, by podarki wręczyć osobiście lub zostawić pod choinką. Żoną Dziadka Mroza była mroźna pani – Starucha Zima, która stała raczej z boku i nie zaangażowała się w jego obowiązki.

Śnieżynka i Dziadek Mróz, autorka: MamonnA, źródło: mamonna.deviantart.com

Dziadka Mroza wspomagała Śnieżynka lub Śnieżka (Снегурочка), która była jego wnuczką oraz Staruchy Zimy. Wedle dawnych ludowych podań Śnieżynka powstała ze śniegu jako bałwan, a  następnie została ożywiona przez swego dziadka. Pojawienie się Dziadka Mroza w okolicy zapowiadało nadejście mrozów. Niektórzy zapraszali go na wigilijną wieczerzę, na którą przyjeżdżał tzw. trójką – specjalnym zaprzęgiem konnym.

Dziadek Mróz ze Śnieżynką, autorka: AmedamaCherry, źródło: amedamacherry.deviantart.com

Obecnie przedstawia się go pozytywnie, ale dawne podania zdecydowanie przedstawiają mroczną naturę Dziadka Mroza. Dawne opowieści przedstawiały go jako nikczemnego i okrutnego czarnoksiężnika, podobnego do starych słowiańskich bogów: „Pozvizda” – boga wiatru i pogody, „Zimnika” – boga zimy i „Korochuna” – boga podziemnego świata. Według legendy, Dziadek Mróz lubił zamrażać ludzi i porywać dzieci, które wsadzał do swojego olbrzymiego worka. Rodzice, chcąc je odzyskać, musieli dawać mu w zamian prezenty. Z czasem pod wpływem prawosławnych tradycji, charakter Dziadka Mroza uległ zmianie i przejął niektóre cechy św. Mikołaja oraz holenderskiego Sinterklaasa. Ostatecznie obraz i legenda Dziadka Mroza ukształtowała się w XIX wieku w literaturze. Znaczny wpływ na miała na to bajka sławnego rosyjskiego dramaturga Aleksandra Ostrowskiego, Śnieżynka, oraz libretto Nikołaja Rimskiego-Korsakowa na niej oparte. Pod koniec XIX wieku w Imperium Rosyjskim, Dziadek Mróz stał się najpopularniejszą postacią rozdającą dzieciom prezenty w Nowy Rok.

Dziadek Mróz i jego zaprzęg, autor: Frozenmudcrab źródło: frozenmudcrab.deviantart.com

Po rewolucji październikowej, bożonarodzeniowe tradycje początkowo nie były pochwalane ponieważ uważano je za zbyt „burżuazyjne i religijne”. Podobnie było z Dziadkiem Mrozem w 1928 kiedy ogłoszono go „sojusznikiem” duchowieństwa i kułaka. Niemniej jednak, jego aktualny wizerunek przyjął swoją formę w czasach ZSRR i stał się głównym symbolem noworocznych świąt, które zastąpiły Boże Narodzenie. Pomimo to niektóre bożonarodzeniowe tradycje zostały przywrócone po słynnym liście Pawła Postyszewa, opublikowanym w „Prawdzie„, 28 grudnia 1935 roku. W czasach stalinowskich Dziadek Mróz, Śnieżynka oraz Nowy Roczek pojawiali się w typowo komunistycznych szopkach bożonarodzeniowych oraz przedstawieniach jasełkowych, w których odgrywali role Świętej Rodziny. Po II wojnie światowej w okresie stalinowskim próbowano także przenieść tradycję Dziadka Mroza do innych krajów bloku wschodniego, w tym także do Polski. Jednak te próby zakończyły się nie powodzeniem.

Od 2005 roku w Rosji obchodzone są urodziny Dziadka Mroza, które wypadają 18 listopada[ Obchody mają miejsce w miejscowości Wielki Ustiug w północnej części Rosji, która jest uważana za siedzibę Dziadka Mroza. W południowej części Puszczy Białowieskiej, po białoruskiej stronie, w pobliżu wsi Kamieniuki, znajduje się jedna z największych tutejszych atrakcji – siedziba Dziadka Mroza.

Gwiazdor (z przodu) wraz z kolędnikami, autorka EvelineaErato, źródło: evelineaerato.deviantart.com

Inną osobą, która roznosiła prezenty u dawnych Słowian był Gwiazdor. Wywodzi się z dawnych grup kolędników, zaś nazwa od noszonej przez nich gwiazdy – symbol gwiazdy betlejemskiej. Postać ta zdecydowanie się różniła od Spasa i Dziadka Mroza. Była ubrana w baranicę i futrzaną czapę, z twarzą ukrytą pod maską lub umazaną sadzą. Gwiazdor nosił ze sobą wór z podarkami i rózgę. Występował w Wigilię Bożego w Poznańskiem, na Ziemi Lubuskiej, Kujawach oraz na Warmii, Kaszub i Kociewia. Odpytywał on dzieci z pacierza, znał dobre i złe uczynki i w zależności od wyniku wręczał prezent lub bił rózgą. Obecnie postać Gwiazdora upodobniła się do św. Mikołaja, zaś z dawnych atrybutów pozostała mu rózga, którą wymierza karę niegrzecznym dzieciom. Nadal jednak częsty jest zwyczaj obchodzenia domów przez osoby przebrane za Gwiazdora, które za opłatą wręczają prezenty i pytają domowników, przeważnie dzieci, o zachowanie w ciągu roku, znajomość modlitw, wierszy, bądź kolęd.

Autor: Jacek Czubacki

---

Literatura:

Andrzej Szyjewski, Religia Słowian, WAM, Kraków 2003

Borys Rybakow. Ancient Slavic Paganism. Moscow, 1981.

Andrzej Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1980,

Henryk Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek, PWN, Warszawa 1986,

Jerzy Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998;

Stanisław Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław, 1991

źródło: Kto Słowianom prezenty nosił? O Spasie, Dziadku Mrozie i Gwiazdorze