Zamach i śmierć Bandery

15 października 1959 roku – w Monachium w wyniku przeprowadzonego zamachu przez agenta KGB Bohdana Staszynskiego, zginął przywódca ukraińskich nacjonalistów Stepan Bandera. Stworzona przez niego UPA była odpowiedzialna za ludobójstwo ludności polskiej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Jak wyglądały kulisy zamachu? Zapraszam do lektury.

Stepan Bandera urodził się 1 stycznia 1909 roku w Uhrynowie Starym. Od samego początku swej politycznej działalności wykazywał nastawienie antypolskie i antyrosyjskie. Przed wybuchem II wojny światowej, był członkiem Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO), a następnie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), organizując akcje terrorystyczny m.in. w 1933 roku zamach na konsulat radziecki we Lwowie, a także zamach w 1934 roku na Bronisława Pierackiego – wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych. Następnie w 1936 roku został wraz z innym członkami OUN w procesie zabójstwa Pierackiego skazany na karę dożywotniego więzienia. Karę odbywał na początku we Wronkach, potem przeniesiony do Twierdzy w Brześciu, które było uznawane za jedno z najcięższych więzień. W połowie września 1939 został wypuszczony więzienia. Odnowił kontakty z OUN. Bandera rozpoczął współpracę z Niemcami, tworząc ukraińskie bataliony „Nachtigall” i „Roland”, dwie z Drużyn Ukraińskich Nacjonalistów, wchodzące w skład Wermachtu. 30 czerwca 1941 roku w pałacu Lubomirskich przy Rynku we Lwowie ogłosił powstanie niepodległego państwa ukraińskiego [1]. Jednak Niemcy nie zgodzili się, nie chcąc pozwolić nacjonalistom ukraińskim na zbytnie uniezależnienie się. Bandera aresztowano i przewieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, skąd dalej kierował działaniami UPA. Został umieszczony na oddziale dla więźniów specjalnych tzw. Zellenbau, gdzie przebywał również m.in. pierwszy dowódca Armii Krajowej Stefan Grot-Rowecki. Historyk Grzegorz Rossoliński-Liebe ustalił, że OUN-B kontaktowała się z Banderą poprzez jego żonę, która pośredniczyła w przekazywaniu listów pomiędzy nim a organizacją [2].

27 września 1944 roku Niemcy  na mocy nieformalnego układu z UPA o dywersyjno-wywiadowczej współpracy przeciw ZSRR postanowili zwolnić z obozu Stepana Banderę  [3][4]. Zreorganizował OUN i struktury wojskowe, a następnie założono Ukraińską Główna Rada Wyzwoleńczą. Na początku 1945 Bandera współtworzył, wraz z Pawłem Szandrukiem, Wołodymyrem Kubijowyczem, Andrijem Melnykiem, Pawłem Skoropadskim i in. współpracującą z Niemcami i organizującą Ukraińską Armię Narodową Ukraiński Komitet Narodowy. Opowiedział się przy tym za walką po stronie Niemiec „do końca, jakikolwiek by on był” [5].

Stefan Bandera (1909-1959) , zdjęcie z przełomu lat 40/50, źródło: wolyn1943.eu.interiowo.pl

Po kapitulacji III Rzeszy Bandera mieszkał w Monachium, w amerykańskiej strefie okupacyjnej, ukrywając się pod nazwiskiem Stefan Popiel [6]. W 1947 roku amerykański kontrwywiad wojskowy (CIC) określał go jako wyjątkowo niebezpiecznego, stale w drodze, często w przebraniu [7]. Jego ochronę mieli stanowić, według przytaczanego przez Pera Rudlinga amerykańskiego raportu wywiadowczego sprzed 1947, byli esesmani [8]. Według Rossolińskiego-Liebe znajdował się również pod ochroną Organizacji Gehlena. CIC podjął szeroko zakrojone próby poszukiwań Bandery, jednak zakończyły się one niepowodzeniem [9]. Nie powiodły się także radzieckie próby odnalezienia i porwania Bandery w 1946 roku [10]. W raporcie dyrektora Office of Policy Coordination Franka Wisnera, poszukiwania te były sabotowane przez Amerykanów uważających, że dopuszczenie do aresztowania i ekstradycji Bandery do ZSRR podważyłoby zaufanie ukraińskich nacjonalistów do USA [11].

W 1946 lutym powstała Zagraniczne Formacje OUN (uk. Zakordonni Czastyny OUN) z inicjatywy OUN-B Stepana Bandery. W przeciwieństwie do wywiadu amerykańskiego, który uznał Banderę za osobę niewiarygodną, to jednak znalazł on uznanie brytyjskiego Secret Intelligence Service (MI6). Od 1949 roku MI6 zaczęło udzielać ZCz OUN wydatnej pomocy finansowej i logistycznej [12]. Szkolono agentów i wysyłano ich drogą zrzutów lotniczych do USRR. Wywołało to sprzeciw CIA i Departamentu Stanu, tym bardziej, że agenci Bandery zwalczali siatkę szpiegowską konkurencyjnej grupy Hrynioch-Łebed wspieranej przez Amerykanów. Mimo to MI6 sponsorowało Banderę do 1954 roku [13]. W wyniku radzieckich prowokacji Brytyjczycy zerwali współpracę z ZCz OUN. Grupa Bandery kontynuowała działalność na własną rękę, finansując swoją siatkę szpiegowską fałszywymi dolarami. Publikowano własną gazetę i używano terroru wobec przeciwników politycznych. Zachodnioniemiecka policja szacowała, że do 1960 roku ugrupowanie Bandery dokonało po wojnie w RFN około 100 zabójstw [14]. ZCz OUN przejściowo znalazły pomoc włoskiego wywiadu wojskowego (SIFAR) na początku 1956 roku.

Lata 50, Stepan Bandera w Niemczech, źródło: wolyn1943.eu.interiowo.pl

W marcu 1956 r. Bandera zaoferował swoje usługi wywiadowi zachodnioniemieckiemu BND w zamian za pieniądze i broń. Pomimo ostrzeżeń CIA Niemcy nawiązali z nim współpracę. Zapewniło mu to ochronę przed zamiarami bawarskiego rządu i lokalnej policji, które szykowały przeciw jego organizacji akcję z powodu różnych przestępstw m.in. od fałszerstw, aż po porywania ludzi [15]. Prowadzona przez ZSRR gra wywiadowcza podtrzymywała złudzenia Bandery i BND o istnieniu na Ukrainie silnego podziemia. Na Ukrainę i do Polski nadal byli wysyłani kurierzy i kilkuosobowe bojówki. W 1957 r. Nikita Chruszczow nakazał zabójstwo liderów emigracyjnego OUN – Lwa Rebeta z OUN-Z i Stepana Bandery [16]. Zabójstwa postanowiono zlecieć agentowi KGB Bohdanowi Staszynskiemu, który został jeszcze w wieku 19 lat, zwerbowany podczas studiów we Lwowie.

Bohdan Staszynski (ur. 1932)

12 października 1957 roku Staszynski za pomocą pistoletu nabitego ładunkami kwasu pruskiego wystrzelił w twarz Lwa Rebeta, co z wywoływało symptomy zbliżone do ataku serca i uniemożliwiało praktycznie prawidłowe wykrycie przyczyny zgonu. Kolejnym powierzonym mu zadaniem była eliminacja lidera nacjonalistów ukraińskich Stepana Bandery. 14 października 1959 r., w przeddzień swojej śmierci, Bandera spotkał się w Monachium z przedstawicielami BND. Nie wiadomo do końca, co było przedmiotem dyskusji byłego lidera UPA i niemieckich agentów. Najprawdopodobniej Bandera i jego kontakt personalny z ramienia BND – Heinz Danko Herre ustalali szczegóły przyszłej współpracy wywiadowczej przeciwko ZSRR, także na terytorium Ukrainy.

15 października 1959 roku Stepan Bandera zginął z rąk Staszynskiego [16], który użył specjalnej rurki rozpylającej cyjanek (kwas pruski). Wystrzelił w jego nozdrza uśmiercając go bardzo szybko i nie zostawiając żadnych śladów. Martwego Banderę znaleziono na klatce schodowej.

Martwy Bandera, źródło: Kresy.pl

Za wykonanie zadania Staszynski otrzymał z rąk ówczesnego przewodniczącego KGB, Aleksandra Szelepina Order Czerwonego Sztandaru. Dzień później 16 października, światowe agencje podały następujący komunikat:

”Wczoraj w godzinach popołudniowych w Monachium na klatce schodowej został zabity ukraiński działacz emigracyjny Stepan Bandera. Policja prowadzi intensywne śledztwo”.

Zachodnioniemieckiej policji nie udawało się przez dwa lata wyjaśnić zabójstwa szefa ukraińskich nacjonalistów. ani wpaść na trop jakiegokolwiek zabójcy ani motywu zabójstwa.  W tym samym czasie Staszynski nawiązał romans z Ingą Pohl, Niemką z NRD, z którą później wziął ślub. Staszynski miał zlecenie na trzecie zabójstwo Jarosława Stećkę. Jednak za namową żony postanowił złamać rozkaz i uciec z nią na zachód. 12 sierpnia 1961 roku Staszynski zgłosił się do Amerykanów w Berlinie Zachodnim. Wtedy też wyjawił szczegóły zabójstwa Stepana Bandery oraz wcześniejszego zabójstwa Lwa Rebeta. Zeznania Staszynskiego wstrząsnęły Kremlem. W konsekwencji afery Staszynskiego stanowisko utracił szef KGB Aleksandr Szelepin, którego zastąpił Władimir Siemiczastny. Władze radzieckie, obawiając się kolejnych podobnych kompromitacji, oświadczyły publicznie, że nie będą już więcej mordować swoich przeciwników za granicą. Przez dłuższy czas słowa dotrzymywano – na Kremlu zdano sobie bowiem sprawę, że szkody na arenie międzynarodowej powstałe na skutek zdemaskowania zamachu mogą przeważać nad korzyściami wynikającymi z likwidacji kolejnego oponenta. Bohdana Staszynskiego osądzono i skazano w 1962 roku na 8 lat więzienia, po kilku miesiącach został zwolniony i wywieziony do Stanów Zjednoczonych, gdzie jemu i jego żonie nadano nową tożsamość. Wyjechali następnie w 1984 do RPA [18]. Stepan Bandera został pochowany na Cmentarzu Leśnym w Monachium.

W 2010 roku Stepan Bandera otrzymał pośmiertnie tytuł Bohatera Ukrainy. Nadał mu go specjalnym dekretem prezydent Wiktor Juszczenko [19]. Przyznanie Banderze tytułu Bohatera Ukrainy wywołało sprzeciw Polski i Rosji. Dekret ostatecznie został uchylony przez sąd za kadencji Wiktora Janukowycza [20]. W sierpniu 2014 nagrobek Bandery został zdewastowany [21]. Po obaleniu Wiktora Janukowycza i po przewrocie na Majdanie w 2014 roku, z inicjatywy nowo wybranego prezydenta Petra Poroszenki postanowiono w ramach uchwały poddać gloryfikacji Ukraińską Powstańczą Armie. 9 kwietnia 2015 r.  parlament Ukrainy wprowadził uchwałę dotyczącą uznania bojowników UPA, jako walczących o niepodległość Ukrainy oraz wprowadzając kary za krytykę OUN-UPA [22]. Na zachodzie Ukrainy jest wciąż mocny kult UPA i Stepana Bandery.

Autor: Jacek Czubacki

---

Literatura:

Christopher Andrew and Vasili Mitrokhin, „The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the Secret History of the KGB”, Basic Books, 1999.

Wiesław Romanowski, Bandera. Terrorysta z Galicji, Warszawa 2012

K. Anders, „Mord auf Befehl-der Fall Staschynskij. Eine Dokumentation aus den Akten”, Tübingen, 1963

David R. Marples: „Stepan Bandera: In search of Ukraine for Ukrainians. In: Rebecca Haynes, Martyn Rady (Hrsg.): In the shadow of Hitler: Personalities of the right in Central and Eastern Europe”, I. B. Tauris, London 2011

Grzegorz Motyka, „Ukraińska partyzantka 1942-1960”, Warszawa, 2006,

Grzegorz Rossoliński-Liebe, „Stepan Bandera. The Life and Afterlife of a Ukrainian Nationalist. Fascism, Genocide, and Cult”, Stuttgart, 2014

Ryszard Torzecki, „Polacy i Ukraińcy: Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej”, Warszawa, 1993

Ryszard Torzecki, „Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, 1933-1945”, Warszawa 1972.

Ryszard Torzecki, „Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929”, Kraków 1989.

Przypisy:

[1]  R. Torzecki, 1993, s. 124.

[2]  G. Rossoliński-Liebe, s. 286

[3][4] G. Motyka, 2006, s. 234.

[5] G. Rossoliński-Liebe, 2014,  s. 287-288

[6] G. Rossoliński-Liebe, s. 319

[7] Richard Breitman, Norman J.W. Goda, Hitler’s Shadow: Nazi War Criminals, U.S. Intelligence, and the Cold War, s. 79.

[8] Per Anders Rudling, Historical representation of the wartime accounts of the activities of the OUN-UPA (Organization of Ukrainian Nationalists-Ukrainian Insurgent Army), [w:] East European Jewish Affairs, Vol. 36, No. 2, December 2006, s. 173.

[9] G. Rossoliński-Liebe, s. 321-322

[10] Richard Breitman, Norman J.W. Goda, Hitler’s Shadow: Nazi War Criminals, U.S. Intelligence, and the Cold War, s. 80.

[11] G. Rossoliński-Liebe, s. 321

[12][13]  Richard Breitman, Norman J.W. Goda, Hitler’s Shadow: Nazi War Criminals, U.S. Intelligence, and the Cold War, s. 81-82

[14] Per Anders Rudling, The OUN, the UPA and the Holocaust: A Study in the Manufacturing of Historical Myths, The Carl Beck Papers in Russian & East European Studies, No. 2107, November 2011, s. 17.

[15] Richard Breitman, Norman J.W. Goda, Hitler’s Shadow: Nazi War Criminals, U.S. Intelligence, and the Cold War, s. 83-84.

[16] G. Motyka, s. 645-646.

[17] R. Torzecki, s. 314 – 316.

[18] „Report Ex-KGB Agent Living in S. Africa”. Associated Press. March 5, 1984.

[19]  Dekret Prezydenta Ukrainy № 46/2010 „O nadaniu S.Banderze tytułu Bohatera Ukrainy”

[20]  Oficjalny komunikat kancelarii Prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza

[21] Zbezczeszczono grób Stepana Bandery na cmentarzu w Monachium, 15 sierpnia 2014. [dostęp 15 października 2015].

[22} 9 kwietnia 2015 r. ukraiński parlament uznał UPA za bohaterów

źródło: Bright Review – The Assassination of Stepan Bandera