25 marca 1945 roku – przebrany w radzieckie mundury, oddział ukraińskich nacjonalistów z UPA pod dowództwem Marijana Łukaszewycza „Jahody” vel „Czernyk” zaatakował wieś Kryłów koło Hrubieszowa, zabijając 17 funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej oraz 28 cywilów. Wśród zamordowanych milicjantów znalazł się legendarny były dowódca oddziału Batalionów Chłopskich – mjr Stanisław Basaj ps.”Ryś”, który walczył z UPA w okresie partyzanckim.
Kryłów – wieś (dawniej miasto) jest położona w województwie lubelskim, w powiecie hrubieszowskim, w gminie Mircze. Leży nad rzeką Bug, 16 km na południe od Hrubieszowa. Według spisu z 1921 r. we wsi było 185 budynków mieszkalnych i 1286 mieszkańców (617 mężczyzn oraz 669 kobiet). Wśród nich było 289 rzymskich katolików, 372 prawosławnych, 2 ewangelików, 1 osoba należąca do innej wspólnoty chrześcijańskiej oraz 622 wierzących Żydów. Przed samą II wojną światową Kryłów liczył 2500 mieszkańców, w roku 1943 już tylko 1500, a po wojnie jedynie 300 osób.
Pod koniec września 1939 r. wieś została zajęta przez Niemców. Wielu Żydów uciekło na drugą stronę Bugu, na ziemie wówczas będące pod okupacją sowiecką. Pozostałych zapędzono do getta. Społeczność żydowska została zniszczona w lecie 1942 roku. Niektórzy Żydzi zostali wysłani do obozu zagłady w Bełżcu, innych zamordowano w samym mieście. Jedynymi którzy przeżyli byli ci, którym udało się uciec do lasu. Podczas II wojny światowej, a i w pierwszych latach po niej, był tu dobrze usytuowany ośrodek nacjonalistów ukraińskich.
Stanisław Basaj urodził się 24 listopada 1917 roku we wsi Polany, powiat tomaszowski. W 1924 roku rodzina Basajów przeniosła się do Małkowa w powiecie hrubieszowskim. Jako kapral 2. psk z Hrubieszowa brał udział w wojnie obronnej 1939, w której wyróżnił się męstwem w bitwie pod Mokrą i uczestniczył w brawurowym nocnym wypadzie na Kamieńsk, po jej zakończeniu dowodził małym oddziałkiem partyzantki powrześniowej, który w okresie od listopada 1939 do stycznia 1940 stoczył kilka potyczek z patrolami Wehrmachtu. W styczniu 1940 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i stał się aktywnym organizatorem konspiracji w południowej części powiatu Hrubieszów.
W roku czerwcu 1941 roku po wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Na Wschodnich Kresach nastała okupacja niemiecka, przy niej uaktywnił się nacjonalizm ukraiński. Niemcy szybko wykorzystali to przeciwko Polakom. Wielu Ukraińców, wrogo nastawionych do Polaków, nadgorliwie wypełniało swoje obowiązki służbowe. Młodzież ukraińska zaczęła wstępować do niemieckich oddziałów SS. Nasiliły się aresztowania Polaków, których wysyłano na przymusowe roboty do Rzeszy lub mordowano. Niemcy realizując Generalplan Ost, przystąpili do pacyfikacji wsi powiatu hrubieszowskiego. Wysiedlono wiele wiosek, m.in. Mircze, Modryń, Tuczapy, Mołożów, Sahryń.
Od wiosny 1942 tworzył Oddział Specjalny (OS) do walki bieżące. OS od początku swojego istnienia przybrał specyficzny charakter, gdyż oprócz tzw. akcji antykontyngentowych nastawiony był na zbrojną obronę ludności polskiej przed niemiecką żandarmerią, Grenzschutzem i przed liczną na tym terenie kolaboracyjną policją ukraińską.
W drugiej połowie 1942 doszło do 4 dużych starć, z których OS „Rysia” wyszedł zwycięsko (pod Kryłowem, Mirczem, Poturzynem i Kosmowem); wykonano też kilka rutynowych akcji przeciwkontyngentowych. Ponadto zlikwidował oficera Ukraińskiej Policji w Hrubieszowie o nazwisku Malesza, wraz z kilkoma innymi policjantami. Niemcy już w 1942 wyznaczyli za schwytanie lub zabicie Basaja dużą nagrodę.
W lipcu 1943 roku z małych grup konspiracyjnych powstał oddział partyzancki, który następnie stał się I\1. Hrubieszowskim Batalionem BCh pod dowództwem Stanisława Basaja „Rysia”. Batalion ten sformowany był na wzór wojskowy. Kwaterę Główną tworzyli: porucznik Stanisław Basaj „Ryś” – dowódca oddziału, porucznik Zenon Pielachowski „Dzierżyński”, podporucznik Józef Wolański „Igor”, podchorąży Jerzy Brzóz „Ostoja”, Stanisław Hulak „Stępień”.
Oddział liczył 10 plutonów, posiadał służbę sanitarną oraz Szkołę Podoficerską, której komendantem był Zenon Pielachowski „Dzierżyński”. Batalion BCh dowodzony przez „Rysia” przeprowadził wiele akcji zbrojnych, samodzielnie lub wspólnie z oddziałem AK Stefana Kwaśniewskiego „Lux”, „Wiktora”. przeciwko ukraińskiej policji, oddziałów SS-Politzei, SS-Galizien i bojówkami OUN-UPA;
W dniu 22 lipca 1944 roku oddział BCh „Rysia” został rozformowany. Po wyzwoleniu lublelszczyzny, podporządkował się PKWN-owi i wraz ze swoimi partyzantami wstąpił do tworzącej się Milicji Obywatelskiej w ramach, której dalej kontynuował walkę z UPA. Wiosną 1945 roku, Stanisława Basaj „Ryś” otrzymał polecenie inspekcji posterunku MO w Kryłowie. 24 marca 1945 roku udał się tam wraz z grupą milicjantów.
25 marca 1945 r., w Niedzielę Palmową we wczesnych godzinach rannych do Kryłowa przybył oddział UPA dowodzony przez Marijana Łukaszewycza ps. „Jahoda” vel „Czernik”. Ukraińcy zajęli wieś wystawiając posterunki na jej obrzeżach. Członkowie UPA przebrani w mundury armii radzieckiej podeszli pod posterunek Milicji Obywatelskiej. Dla zmylenia milicjantów udawali, że eskortują zatrzymanego Piotra (Pietia) Marcycha. Nieświadomi podstępu funkcjonariusze MO wpuścili ich do posterunku.
Ukraińscy rozpoznali mjr. Stanisława Basaja, pseud. „Ryś”, dowódcę Batalionów Chłopskich z okresu II wojny światowej, którego znaleziono i zatrzymano w jednym z domostw w Kryłowie. Został on postawiony w rogu sali, zabrano mu płaszcz i buty a następnie znęcano się nad nim. Leżących na podłodze i skrępowanych 17 funkcjonariuszy MO sprawcy również rozebrali, a następnie wszystkich zastrzelili. Nacjonaliści ukraińscy zamordowali też 28 cywilnych mieszkańców Kryłowa.
Następnie pod posterunek sprowadzili kilka furmanek powożonych pod przymusem przez polskich gospodarzy i załadowali na nie pozostałych aresztowanych. Na jednej z furmanek umieszczony został mjr Stanisław Basaj. Po przejechaniu ok. 1 km od Kryłowa, sprawcy kazali Adeli G. przesiąść się na furmankę, na której jechał mjr Basaj. Zapamiętała, że leżał on na słomie, w pozycji „na brzuchu”, konwojowany przez czterech upowców.
W okolicach Dołhobyczowa, ok. 7 km od Kryłowa, furmanki rozdzielono. Nacjonaliści z UPA zastrzelili furmanów (jeden ranny przeżył) i odjechali sami. Furmankę, na której był mjr S. Basaj, skierowano w nieznanym kierunku, w jedną z leśnych dróg. Wiadomo też, że mjr Basaj był przez pewien czas więziony i torturowany, następnie zamordowany w nieustalonym dotąd miejscu. Z niektórych relacji śiadków wynika, że upowcy zmiażdżyli jego ciało kieratem. Prawdopodobnie do zabójstwa doszło we wsi Liski Waręskie lub Uhrynów.
Prokurator IPN w 2015 roku, zapoznał się z dokumentami archiwalnymi m.in. aktami postępowań karnych, dokumentami sporządzonymi przez MBP, WUBP, UBP i KBW oraz publikacjami naukowymi dotyczącymi działalności UPA na terenie powiatu hrubieszowskiego. Przesłuchane zostały już osoby, które mieszkały w tamtych latach w Kryłowie i okolicach. W ramach międzynarodowej pomocy prawnej prokurator wystąpił z wnioskiem do prokuratury w Niemczech i Ukrainie o sprawdzenie czy Piotr Marcycha. żyje. Prokurator stara się także ustalić losy innych mieszkańców Kryłowa, którzy współuczestniczyli w zabójstwie.
Marijan Łukaszewycz ps. Jahoda vel Czernik zginął 17 września 1945 r. podczas potyczki z Wojskiem Polskim we wsi Żniatyn. Aleksander W. ps. Huczawa – żołnierz sotni Jahody, skazany został przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie 31 grudnia 1948 r., na karę śmierci (oskarżony został o udział w mordzie w Kryłowie), a następnie wraz z aktami sprawy deportowany do ZSRR.
W 1990 roku w Kryłowie staną pomnik poświęcony zamordowanym polskim mieszkańcom i polskim milicjantom.
Literatura:
Mariusz Kwiatkowski , Okoliczności śmierci Stanisława Basaja – Kraski PS. „Ryś” w świetle nowych materiałów źródłowych, [w] Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego nr 21, Warszawa 2005.
Jerzy Markiewicz Paprocie zakwitły krwią partyzantów, Lublin 1987.
Jerzy Markiewicz, Partyzancki kraj, Lublin 1985.
Ewa Niedźwiedź , Józef Niedźwiedź, Ewa Prusicka-Kołcon, Lech Szopiński, Marek Kołcon, Dzieje miejscowości gminy Mircze powiat hrubieszowski, Mircze-Zamość 2008.
Wojciech Białasiewicz, Gdzieś w hrubieszowskim powiecie, Tygodnik Zamojski, nr 34, 24 VIII 1984 r.
Słownik Biograficzny Żołnierzy Batalionów Chłopskich IV Okręg Lublin, red. Marian Wojtas, Lublin 1998.
historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com 
[…] Całość na: Zbrodnia UPA w Kryłowie 1945 […]
PolubieniePolubienie