Zielone Świątki jest to ruchome święto ludowe ruchome obchodzone w maju lub w czerwcu. Obecnie jest to potoczna nazwa święta kościelnego Zesłania Ducha Świętego. Jednak jego pierwotne korzenie są związane z przedchrześcijańskimi słowiańskimi obchodami święta wiosny z siłą drzew, zielonych gałęzi i wszelkiej płodności. Jak wyglądało dawniej święto? Jakie zwyczaje przetrwały do dzisiaj? Zapraszam do lektury!
Ludowe obyczaje związane z Zielonymi Świątkami mają swe źródła w obrzędowości przedchrześcijańskiej. Wpisane są w rytm przyrody, oczekiwanie nadejścia lata. Ich archetypem są magiczne praktyki, które miały oczyścić ziemię z demonów wodnych, odpowiedzialnych wiosną za proces wegetacji.
Przypuszczalnie Zielone Świątki pierwotnie wywodzą się z wcześniejszego święta zwanego jako Stado. Pierwsza wzmianka o o tym święcie pojawia się w Kronice Długosza[1][2][3], który opisuje je jako igrzyska urządzane w pewnej porze roku na cześć bóstw. Miało być to radosne święto, w czasie którego zbierali się mieszkańcy całej wsi i okolic[4].
Obchodom święta towarzyszyły śpiewy i tańce, a jego głównym elementem były zawody sportowe. Według kronikarza święto to obchodzone było w okolicy chrześcijańskich Zielonych Świątek. Podobne święto, jednak bez podania nazwy, jest także często potępiane w kazaniach XV-wiecznych kaznodziejów i moralistów.
O starosłowiańskim święcie obchodzonym we wtorek lub środę około Zielonych Świąt wspomniał także Kosmas z Pragi odnotowując, że tańce i igrzyska poświęcone były duchom przodków. Również na Rusi w siódmy czwartek po Wielkanocy zbierano się pod brzozami, składano ofiary z kaszy, pierogów i jajecznicy, a następnie śpiewano i tańczono.
Na obszarze Rusi obchodzono podobne do tygodniowe święta Stada. Święto nazywane rusałczym tygodniem. Nazwa prawdopodobnie była związana z Rusałkami. Możliwe zatem, że było to ogólnosłowiańskie święto, którego obchody trwały nawet tydzień, a jego kulminacją była Noc Kupały[5]. Zdaniem Karola Potkańskiego w XVI wieku nastąpiła chrystianizacja święta, a jego pozostałością jest ludowy odpust zielonoświątkowy.
A więc zielone świątki były wpisane są w rytm przyrody, oczekiwanie nadejścia lata. Ich archetypem są magiczne praktyki, które miały oczyścić ziemię z demonów wodnych, odpowiedzialnych wiosną za proces wegetacji. Działania te miały zapewnić obfite plony. W tym celu palono ognie, domy przyozdabiano zielonymi gałązkami, tatarakiem, kwiatami (przystrajanie domostw zielonymi gałęziami miało zapewnić urodzaj, a także ochronić przed urokami). Niektórzy wycinali młode brzózki i stawiali je w obejściu.
W ludowej tradycji ziemi dobrzyńskiej – choć już w sposób cząstkowy – zachowały się zwyczaje związane z kultem drzew i zielonych gałęzi. Bydło okadzano dymem ze spalonych święconych ziół, przystrajano wieńcami i kwiatami, a po grzbietach i bokach toczono jajka. W okresie późniejszym zasiane pola obchodziły procesje, niesiono chorągwie i obrazy święte, śpiewano przy tym pieśni nabożne[6][7][8].
W zależności od regionu nazywane były dawniej również Sobótkami (południowa Polska) lub Palinockami (Podlasie) – konsekwencja tego, gdy w okresie chrystianizacji próbowano przenieść obchody Nocy Kupalnej na okres majowych Zielonych Świątek (a dopiero później na termin pierwotnie bliższy temu pogańskiemu świętu, na specjalnie w tym celu ustanowioną wigilię św. Jana).
Zielone Świątki szczególnie były popularne wśród pasterzy, którzy ucztowali i tańczyli przy ogniu. Zwyczaj ten do dzisiaj jest popularny wśród górali zagórzańskich i Podhalan, w sobótkową noc na wielu wzgórzach palą się widoczne z daleka ogniska, od których odpala się tzw. fakły (lub kozubki) – szczególny rodzaj pochodni, robionej z kory młodego świerka (w gwarze podhalańskiej smreka/smereka).
Robi się z niej swego rodzaju sakwę na długim kiju, do której wkłada się żywicę. Z fakłami robi się pochody między poszczególnymi watrami (tj. ogniskami), a także obchodzi pola, szczególnie te zasiane, w celu odpędzenia złych duchów od zagonów i pól[10][11].
Innym ludowym zwyczajem jest stawianie przed domami drzewka majowego. To popularny zwyczaj na śląskich i wielkopolskich wsiach. Na Podhalu na terenach przyległych do Spisza, w okolicach Sromowca w Pieninach było nazywane gaikiem, maikiem, mojką, nowym latkiem. Na Podlasiu nazywano je nadnarwiańskim „chodzeniem z królewną”.
Podczas majowych celebracji przystrajany proporcami, wstęgami, wieńcami i girlandami z kwiatów. Towarzyszył temu zazwyczaj specjalny taniec, polegający na tańczeniu w kręgu wokół słupa – w bardziej skomplikowanej wersji, trzymając w rękach końce przymocowanych do słupa wstęg, które podczas tańca owijają się wokół słupa (żeby je rozwinąć należało zacząć tańczyć w przeciwnym kierunku). Taniec wokół słupa stanowił celebracje życiodajnych sił natury, wczesnego lata.
Na Podlasiu i Kujawach, oraz Połabianie od X wieku obchodzili w Zielony Świątki stary ludowy obrzęd – Rodyś. Zielone Świątki m.in. na. Uczestnicy obszywali okazałego wołu płótnem, ozdabiali wieńcami, barwnymi wstążkami i oprowadzali po wsi z muzyką, śpiewem i trzaskaniem biczów, zbierając przy tym pieniądze. Na Podlasiu na grzbiet umajonego wołu sadzano dużą kukłę ze słomy, albo nawet żywego jeźdźca. Na początku XVI wieku wielkorządca Śląska Zygmunt Stary wspomagał finansowo praktykujących ten pradawny obrzęd.
Tradycja Zielonych Świątek przetrwała również Niemczech pod nazwą Pfingsten[12], w Dolnej Saksonii nazywana jest Pfingstbaumpflanzen oraz na zachodniej Ukrainie.
Obecnie święto słowiańskie został zastąpione przez kościelne święto Zesłania Ducha Świętego, której według Dziejów Apostolskich wydarzenie miało miejsce w pierwsze po zmartwychwstaniu Jezusa święto Pięćdziesiątnicy. Na zebranych w wieczerniku apostołów miał zstąpić Duch Święty. Data święta jest ruchoma i zależy od daty Wielkanocy, 49 dni i 50 dni po Wielkanocy, w Niemczech święto trwa dwa dni, w Polsce jeden dzień.
Literatura
Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007
Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004
Czesław Witkowski, Doroczne polskie obrzędy i zwyczaje ludowe, Kraków 1965.
Przypisy
[1]. Według Brucknera, Słownik etymologiczny języka polskiego, s. 37, 512, nazwa „stado” była niemieckiego pochodzenia (Stute), tym samym nie przedstawiając rodzimej tradycyjnej nazwy tego święta, a jedynie będąc przez Długosza zapożyczoną. w: Henryk Łowmiański. Religia Słowian i jej upadek, w.VI-XII.
[2]. Podobną opinię za Brucknerem podejmuje Henryk Samsonowicz. Polska Jana Długosza.
[3]. Odmiennego zdania jest Jerzy Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, utrzymując iż święto zwano po polsku «Stado» (tłumaczone po łacinie jako grex), w znaczeniu gromadzenia się narodu.
[4]. Konteksty: polska sztuka ludowa: antropologia kultury. PAN. t. 55, 2001.
[5]. Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004, s. 145-146.
[6]. Dr Iwona Zielińska – Zesłanie Ducha Świętego, czyli Zielone Świątki na ziemi dobrzyńskiej, Gazeta Pomorska
[7]. Olga Mojsiejuk „Zielone Świątki”
[8]. Zielone Świątki, dawne Stado… – Wiadomości24
[9]. Józef Szczypka „Kalendarz polski”, 1979
[10]. Jasiek Fudala Zwyczaje Wiosenne w Beskidach: Fakły i kozubki
[11]. Maria Kois Doroczne zwyczaje górali podhalańskich
[12]. „Pfingst-, świątkowy’” w: Slavia occidentalis: T. 44. str. 17, 1990
historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com 
Data święta jest ruchoma i zależy od daty wielkanocy, która też jest ruchoma. Dlaczego data jest zmienna?
PolubieniePolubione przez 1 osoba
Tak.
PolubieniePolubienie
[…] Wróćmy do dawno, dawno temu. Otóż dawno, dawno temu, czyli od średniowiecza po całkiem wcale niedawno zwyczaj stawiania Majów znany był i praktykowany w różnych zakątkach słowiańskiego świata. W tym także i w Polsce. Zacytujmy tu za Historią zapomnianą, mniej znaną: […]
PolubieniePolubienie