U źródeł religii monoteistycznych – zoroastryzm

Zoroastryzm jest systemem filozoficznym oraz jedną z najstarszych wyznawanych do dziś religii świata, która jako pierwsza stała się religią monoteistyczną. Powstała dzięki perskiemu kapłanowi Zaratustrze i wywarła znaczący wpływ na kształtowanie się judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. W jej mitologii można dopatrzyć się dziesiątek elementów, choćby stworzenie świata w siedem dni, koncepcja sądu ostatecznego, wędrówki dusz do piekła, czyśćca i nieba, nadejście mesjasza i wielu innych. Wiele z nich zostało powtórzone później w świętych księgach trzech wielkich religii monoteistycznych.

Zoroastryzm zwany też jako zaratustrianizm lub zaratusztrianizm powstał dzięki Zaratustrze, zaotarze, perskiemu kapłanowi, ofiarnikowi, śpiewakowi i prorokowi, w około 1000 roku p.n.e, w dzisiejszym północno-wschodnim Iranie. Religia ta wywodzi się z pierwotnych wierzeń ludów indoeuropejskich, których panteon został niejako uproszczony przez Zaratustrę i sprowadzony do kultu jednego najwyższego boga.

Według mitu, rodzice Zaratustry, Pouroshaspa i Dugdhova wypili eliksir zmieszany z mlekiem i przekazali jego energię swojemu synowi. Jak podaje Mircea Eliade:

Gdy jego matka otrzymała chwarenah Zaratusztry, ogarnięta była wielkim światłem. Przez trzy noce ściany domu wyglądały, jakby były z ognia. Substancja jego ciała została stworzona w niebie i spadła z deszczem, by być wchłonięta przez rośliny, które z kolei zostały zjedzone przez dwie należące do rodziny proroka jałówki. Tę właśnie substancję, rozpuszczoną w mleku zmieszanym z haomą wypili jego rodzice, kiedy połączyli się po raz pierwszy i poczęli Zaratusztrę. Sam Zaratusztra doznał ponoć objawienia podczas przygotowywania magicznego napoju.

Zaratusztra – perski prorok, twórca religii Zaratustrianizm, źródło: wikimedia commons

Zaratustra według badaczy miał żyć pomiędzy XIII a połową VI wieku. p.n.e., przy czym większość przyjmuje, że żył on ok. 1000 r. p.n.e..  Był jednym z wielu kapłanów wiary staroirańskiej zwanej mazdaizmem od głównego boga występującego w panteonie tej religii o nazwie Mazda. Religia ta była typową religią politeistyczną podobną do np. wierzeń starożytnych Greków, wywodzącą się z tego samego aryjskiego rdzenia co hinduski braminizm.

Zgodnie z przekazem zawartym w Gatach plemię Zaratusztry zostało wybite na skutek wojen plemiennych, a on sam tułał się przez kilkanaście lat po stepach północnego Iranu, ucząc się od innych kapłanów i obserwując bezsensowne walki plemienne wyniszczające jego lud.

W wieku 30 lat spłynęło na niego objawienie. Zobaczył jaśniejącą istotę, która nazywała się sama Wohu Manah (Dobra Myśl). Istota ta zaprowadziła go przed oblicze boga, który przedstawiał się jako Ahura Mazda (Pan Dobra) i który w jednej chwili spuścił na Zaratusztrę objawienie wszystkich zasad nowej religii. Zaratusztra usiłował przekazać to objawienie swoim krajanom, jednak nie znalazł u nich posłuchania.

Wreszcie musiał zbiec do pobliskiej krainy – królestwa Chorezmu. Zdołał tam przekonać do swojej religii, króla Wisztaspę, który zaprowadził tę religię na swoim terytorium. Wywołało to gniew okolicznych władców, którzy zorganizowali rodzaj „karnej ekspedycji” na Chorezm. Ekspedycja ta zakończyła się fiaskiem, a król Wisztaspa w odwecie najechał wszystkie okoliczne państwa i utworzył duże królestwo na terenach obejmujących dzisiejszy Iran Północny, Turkmenistan i część Kirgistanu.

Obowiązującą religią w tym nowym państwie stał się zaratusztrianizm, a Zaratusztra stał się jej głównym kapłanem. Zaratusztra pojął za żonę córkę najważniejszego doradcy Wisztaspy – Dżamaspy, który stał się jego największym poplecznikiem i przyjacielem. Sam Zaratusztra stał się jedną z najbardziej wpływowych postaci w państwie Wisztaspy.

Zgodnie z tradycją przekazaną w późniejszych księgach Awesty Zaratusztra zrezygnował pod koniec życia z wszelkich zaszczytów, spisał Gaty, a następnie umarł przez dobrowolne zanurzenie się w lodowatych, krystalicznie czystych wodach jeziora Kasaoja w Pamirze (Kasawa w Sistanie), według innej wersji jego nasienie w tym jeziorze miał umieścić Izad Nerosjang, duch dobroczynny, sam Zaratuszra miał zginąć na wojnie w wieku 77 lat i 40 dni.

Z Awesty wynika też, że nasienie Zaratusztry obecne w tym jeziorze zapłodni kiedyś dziewicę, która o świcie wykąpie się w tym jeziorze. Urodzi się z niego nowy prorok, mesjasz – Saoszjant, który poprowadzi ludzi do ostatecznego zwycięstwa z siłami zła i ustanowi bezpośrednie królestwo Ahura Mazdy na Ziemi.

Zaratustrianizm wierzenia

Centralnym bóstwem zaratustrianizmu jest Ahura Mazda (Pan Mądrości), jedyny prawowity Bóg. Jest ojcem szeregu bytów, włączając w niego dwóch bliźniaków – Spenta Mainju (Ducha Życzliwego) i Angra Mainju (Ducha Niszczyciela), z którym toczy nieustanną walkę o władzę nad światem. Angra Mainju jest negatywnym odcieniem Ahura Mazdy, dlatego nie można go uznać za odrębne bóstwo, ale jako manifestację zła. Ahura Mazda posiada sześć emanacji, czyli tzw Amesha Spenta (amszaspandy), zwanymi także świetlistymi istotami. Poza tym, pomagają mu rzesze istot – byłych bóstw strąconych z panteonu dotychczasowych wierzeń. Dla równowagi, Angra Mainju jest wspomagany przez Dewów, złe duchy lub demony, wywodzące się z tradycyjnej religii irańskiej, które wybrały zło i zdradę.

W zoroastryźmie ważną rolę pełni animizm, wiara w potężne moce zwierząt. Między innymi, zwierzętami cieszącymi się szczególnym szacunkiem wśród wyznawców, są sępy. Wyjadają one doszczętnie zwłoki pozostawiane na tzw. wieżach milczenia. Ciało zmarłego nie może bowiem dotknąć ziemi i zanieczyścić w ten sposób jej świętości.

Centrum rytuałów zoroastryzmu był ogień, dlatego też wyznawców nazywano niekiedy czcicielami ognia. Ogień uważany jest za najczystszy twór Ahura Mazdy, bowiem ucieka z ziemi jako dym prosto do nieba i dlatego jest zawsze doskonały i nieskalany.

Świątynia Ognia w Jazdzie, w środkowym Iranie, fot. wikimedia commons

Świętość ognia wzrasta z czasem jego trwania. Kult ognia zyskał szczególne znaczenie w czasach dynastii Achemenidów, którzy budowali w najważniejszych miastach swojego imperium ołtarze ognia, gdzie podtrzymywany był stale duży, widoczny z daleka płomień.

Świątynia w Chak Chak koło Jazdu, fot. wikimedia commons

Wokół najstarszych ołtarzy powstawały sanktuaria (świątynie ognia), gdyż wierzono, że ogień, który palił się stale ponad 100 lat, ma ogromną siłę uzdrawiania i spełniania innych życzeń.

Świętą księgą zoroastryzmu jest Awesta, która wspomina o Hara Berezaiti, kosmicznej górze świata, utożsamianą z Demawend.

Widok na Demawend (5610 m n.p.m.) – wulkan drzemiący w górach Elburs, najwyższy szczyt Iranu.. Jest związana mocno z Zoroastryzmem, fot. wikimedia commons

Awesta dosłownie oznacza wysoką strażnicę i jest źródłem wszystkich gór i masywów górskich świata. Jest geograficznym centrum uniwersum, wokół którego rozciągają się mityczne stepy Airyanem Vaejah, pierwszego z siedmiu lądów stworzonych przez Ahura Mazda. Wokół niej krążą gwiazdy, a słońce chowa się za jej grzbietem, kiedy nadchodzi noc. Z kosmicznej góry wypływają wszystkie wody, nawadniające wielkie morze Vourukasa, które unosi nasz świat. Na górę nie mają wstępu złe duchy. To tutaj rośnie magiczna roślina haoma, jest również siedzibą jednego z pomniejszych bóstw – Mithry, któremu składano tam dary. Eliade pisze:

Ahura Mazda i amszaspandy budują mu dom ponad górą Hara, tj. w świecie duchowym usytuowanym ponad niebieskim sklepieniem.

Nad Hara Berezaiti znajduje się Most Czinwat, który stanowi pomost między światem żywych a światem zmarłych. Z pomostem związany jest też najbardziej znany symboli religijnych zaratusztrianizmu Faravahar (Farohar).

Faravahar – jeden z najważniejszych symboli Zoroastryzmu, znajduje się w ruinach w Persepolis w dzisiejszym Iranie, fot. wikimedia commons

Symbolizuje Frawaszi lub drogę ludzkiej duszy od narodzin do śmierci człowieka. Odzwierciedleniem tej drogi jest pierścień znajdujący się w centralnej części symbolu. Postać człowieka oznacza nawiązanie do wszystkich ludzi, natomiast skrzydła oznaczają trzy główne reguły: dobrej myśli, dobrego słowa (wymiany myśli) oraz dobrego działania.

Nazwa symbolu pochodzi z języka awestyjskiego – fara lub fira, co znaczy „lecieć” lub „ten, który leci”. Vahar (varti) znaczy w tym języku tyle, co „wybór dobra” lub „wybór dobrego ducha”. A zatem Faravahar oznacza „wybór najwyższego dobra”, wybór „ducha najwyższego lotu”.

Po śmierci dusza spotyka swoją daena, czyli własne ja. Wszyscy ludzie, którzy kiedykolwiek żyli, mają zmartwychwstać, sprawiedliwi i grzeszni. Rozpoznają znajomych, krewnych, rodziców i dzieci. Na wielkim zebraniu wszyscy ujrzą swoje uczynki, dobre i złe. Przed mostem następuje rozdzielenie złych i dobrych dusz. Dobre dusze zostają przeprowadzone przez daenę wraz z jej psami przez Czinwat i jeśli dusza zostanie przyjęta, to przedstawia się jej Ahura Mazdę i amszaspandy.

Mit o smoku Azi Dahaka (Zohaku)

Azi Dahaka (Zohaku) – jako trzygłowy smok, źródło: pinterest

Trzygłowy smok Zohak, zły król-tyran, zabijał młodych mężczyzn, aby nakarmić węże wyrastające z jego ramion. W krainie pojawił się bohater o imieniu Feridun, dotychczas mieszkający w bezpiecznym schronieniu w samych górach.

Azi Dahaka (Zohaku) – jako król-smok tyran, źródło pinterest

Zszedł jednak do doliny, aby ostatecznie rozprawić się z bezwzględnym władcą. Po pokonaniu Zohaka, Feridun przykuł go łańcuchem w jaskini na zboczu wulkanu Demawend i pozostawił tam aż do dzisiaj. Według lokalnej legendy, kiedy Zohak krzyczy i szamota się w swoim więzieniu, wulkan grzmi i trzęsie się, jakby zaraz miał wybuchnąć.

Haoma

Płaskorzeźba przedstawiająca mężczyznę z naparu z Haomy, fot. Muzeum Anatolijskie w Ankarze

Gdzieś na zboczach Demawendu rośnie tajemnicza mityczna roślina haoma, podstawowy składnik eliksiru nieśmiertelności. Haoma jest odpowiednikiem wedyjskiej somy, rośliny, z której ekstraktu wytwarzano napój dający nadludzką siłę.

Awesta, święta księga zaratusztrianizmu, opisuje haomę jako wysoką, aromatyczną roślinę z łodygą, korzeniami i gałązkami o zielono-złotej barwie rosnącą w górach.

Wśród jej licznych właściwości wylicza uzdrawiające, poprawiające kondycję seksualną, dające siłę fizyczną oraz mentalną, pożywną, nie wywołujące żadnych skutków ubocznych.

Mityczna roślina, która nigdy nie ulega rozkładowi, rośnie tam, gdzie wody zbiegają się w potężną rzekę. Jako źródło nieśmiertlności, roślina ta utożsamiana była także z drzewem życia czy z drzewem mądrości pojawiającym się również w wielu innych mitologiach. Za Eliade:

„Haoma jest bowiem bogata w chwarenah, tajemny fluid, ognisty, świetlisty, ożywiający i spermatyczny zarazem […] Spożywając rytualnie haomę, ofiarnik wykracza poza kondycję ludzką, zbliża się ku Ahura Mazdzie, antycypując in concreto powszechną odnowę.”

Istnieją przypuszczenia, że tajemniczy eliksir był efedryną, którą można uzyskać z roślin z rodzaju przęśl oraz z cisu. Efedryna do dziś używana jest w tradycyjnym lecznictwie, między innymi w medycynie chińskiej. W tradycji zaratustrianizmu tajemniczą haoma kropiono zarówno noworodki, jak i ludzi umierających, zamykając w ten sposób w eliksirze krąg życia i umierania.

W mitologii perskiej haoma bywała także personifikowana w postaci pięknego i młodego mężczyzny, któremu Zaratusztra kazał nazrywać leczniczą roślinę, aby oczyścić wodę.

Haoma to także imię kapłana o zielono-złotych oczach, powołanego przez samego Ahura Mazda, który miał służyć najważniejszym bóstwom, czyli Amesha Spenta. To jemu jako pierwszemu zaoferowano napój haoma i odtąd kapłan stał się strażnikiem górskiej roślinności. Do niego modlą się ci, którzy pragną mieć dzieci, a szczególnie synów, których przeznaczeniem będzie zostanie kapłanem. Haoma kojarzone jest także z bóstwem Vohu Manah, opiekunem wszystkich zwierząt.

Święte wody

Także na górze Demwand, gdzie nie dociera ciemność, noc ani zimno, znajduje się ukryte źródło świętej rzeki, zaopatrujące życiodajnymi siłami cały świat poniżej. U podnóża wulkanu, a także na jego zboczach znajdują się lecznicze źródła termalne, których temperatura dostarcza dowodu, że wulkan jest aktywny. Najważniejsze źródło znajduje się w wiosce Larijan. Woda z niego szczególnie pomaga w leczeniu ran oraz infekcji skórnych. W pobliżu źródeł znajdują się łaźnie publiczne z basenami z leczniczymi wodami.

Legenda o Arashu

Turan i Iran, dwie krainy będące odwiecznymi wrogami, w końcu postanowiły zawrzeć pokój poprzez ostateczne wyznaczenie granic oddzielających oba imperia. Arash, najlepszy łucznik irańskiej armii, wspiął się na szczyt Demawand i wystrzelił stamtąd strzałę. Miejsce, dokąd doleciała, wyznaczyło granicę. Strzała leciała od rana do południa.

Arash łucznik, autor: IRCSS, źródło: ircss.deviantart.com

W konsekwencji wielkość nowego zasięgu irańskiego terytorium przerosła najśmielsze oczekiwania. Strzała wylądowała bowiem nad brzegiem rzeki Oxus w środkowej Azji, która stała się legendarną granicą między irańską krainą, a resztą Azji. Ówczesna objętość kraju spowodowała olbrzymią różnorodność kulturową i geograficzną (wówczas granice Iranu sięgały dużo dalej, niż obecnie).

Arash, źródło: fozoolemahaleh.com

Niestety Arash, który włożył w strzał całą swoją energię życiową, zmarł zaraz po wypuszczeniu strzały. Jego ciała nigdy nie znaleziono. Do dziś krąży legenda, że zagubieni wędrowcy w okolicy Demawend mogą usłyszeć głos Arashu, który naprowadza ich na właściwą ścieżkę. Dzień pojednania obu imperiów i jednocześnie dzień wystrzelenia strzały, nazwano Tirgan. Tirgan stał się corocznym świętem różnorodności w Iranie.

Wpływ Zoroastryzmu na inne religie i jego upadek

Zoroastryzm wywarł wyraźny wpływ na judaizm, a poprzez niego także na chrześcijaństwo i islam. Według części religioznawców istnieją poważne przesłanki do twierdzenia, że takie podstawowe zasady tych religii jak Sąd Ostateczny, wędrówka duszy po śmierci do piekła lub nieba, wiara w istnienie diabła i nadejście mesjasza powstały pod silnym oddziaływaniem zaratusztrianizmu

Upadek tej religii wiąże się z ekspansją islamu, na który po podboju arabskim przeszła większość Irańczyków. W samym Iranie pozostało obecnie ok. 40 000 zaratusztrian, cieszących się statusem konstytucyjnej mniejszości, w praktyce administracyjnej jednak często dyskryminowanych. Najliczniejszą grupę współczesnych zaratusztrian stanowią indyjscy Parsowie ok. 150 tys., którzy przybyli do Indii po najeździe arabskim. Poza tym znaczniejsze wspólnoty istnieją jedynie w USA i Wielkiej Brytanii. Łącznie na świecie jest obecnie nie więcej niż 250 000 wyznawców zaratusztrianizmu. W ostatnich latach notuje się spadek liczby wiernych na rzecz bahaizmu, islamu i hinduizmu oraz ze względu na ogólny spadek aktywności religijnej.

---

Literatura:

Mary Boyce, Zaratusztrianie, Wyd. Łódzkie, 1988,

Zoroaster. W: Maria Składankowa: Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu. Warszawa: Iskry, 1984, s. 234

Czas proroka. W: Maria Składankowa: Mitologia Iranu. Warszawa: WAiF, 1989, s. 298-299.

Peter Clark, Zoroastrianism. An Introduction to an Ancient Faith, Brighton: Sussex Academic Press, 1998

Mircea Eliade, Ioan P. Couliano, The Eliade Guide to World Religions, New York: Harper Collins, 1991