12-13 września 1944 roku – stoczoną bitwę pomiędzy 3. Brygadą Armii Ludowej im. Józefa Bema wspieraną przez oddział Batalionów Chłopskich i skoczków z Polskiego Sztabu Partyzanckiego a jednostkami armii niemieckiej i brygadą RONA. Bitwa zakończyła się sukcesem partyzantów i wyjściem z okrążenia. Była to największa bitwa partyzancka na Ziemi Radomszczańskiej i w całym województwie łódzkim.
W maju 1942 został utworzony Oddział Gwardii Ludowej im. gen. Józefa Bema, a dwa lata później przeformowano na batalion AL. Im. J. Bema, działając w Okręg 9 AL (Częstochowa) podporządkowanemu III Obwodowi AL radomsko-kieleckiemu. W połowie lipca 1944 roku związku z nadejściem frontu, oddziały Armii Ludowej zawarły porozumienia z Batalionami Chłopskich, Organizacją Wojskową PPS i Socjalistyczną Organizacją Bojową. W nocy 7 sierpnia 1944 roku na polanie pod Cudnowem partyzancie odebrali pierwszy zrzut broni radzieckiej. Otrzymali 12 zasobnikach, w których było m.in. 75 pistoletów maszynowych typu pm Sudajewa wz. 1944 wraz z zapasem amunicji. W połowie sierpnia 1944 roku doszło do kolejnego zrzutu broni, a batalion liczył już 305 partyzantów, uzbrojonych w 3 rkm, 89 pistoletów maszynowych, 185 karabinów i 2 rusznice ppanc. Wkrótce do oddziału dołączyło nowi partyzanci, a także skoczkowie z Polskiego Sztabu Partyzanckiego oraz kilkudziesięciu partyzantów BCh.
8 września przekształcono batalion AL. Im. J. Bem w 3. Brygadę a dowództwo objął Bolesław Hanicz-Boruta. Urodził się w 1906 roku w Radomsku, przed wojną pracował jako robotnik kolejowy. Działał w organizacjach lewicowych w TUR i Komunistycznym Związku Młodzieży Polskiej. Za działalność w ruchach komunistycznych został usunięty z wojska, był też dwukrotnie aresztowany. Podczas wojny działał w ruchu oporu, posługując się pseudonimami Rawski i Hanicz. Początkowo walczył w Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, gdzie objął dowództwo 85 plutonu, a jego oddział uwolnił 40 więzniów w Radomsku. Na przełomie 1942/43 roku przeszedł do Gwardii Ludowej, od października wszedł w skład sztabu tej organizacji. Dowodził jednostkami Gwardii Ludowej w powiecie radomszczańskim, od 27 lutego 1944 roku był szefem sztabu 9 Częstochowsko-Piotrkowskiego Okręgu Armii Ludowej, a w maju został dowódcą tego okręgu.
Tak duże zgrupowanie partyzanckie nie mogło ujść uwadze Niemców. 11 września do sztabu AL dochodziło informacji o silnej koncentracji wojsk niemieckich w rejonie wsi Ewina. Wedle danych wywiadowczych siły przeciwnika liczyły ok. 6000 żołnierzy i żandarmów niemieckich wyposażonych w samoloty, ok 200 wozów pancernych, artylerię i granatniki, wspieranych przez oddziała RONA. Pododdziały brygady zajęły obronę okrężną. Stanowisko dowodzenia znajdowało się w Ewinie. Drogi i ścieżki prowadzące w głąb lasów zaminowano.
12 września Niemcy wraz z brygadą RONA skierowali się na lasy kotfińskie. 3. Brygada AL. Im. J. Bema liczyła ok. 500 partyzantów, wspierana przez kilkudziesięciu z Batalionów Chłopskich oraz 15 polskich skoczków z radiostacją z Polskiego Sztabu Partyzanckiego. Pierwsze starcie nastąpiło o godz. 9:00 w rejonie Ciężkowic, gdzie część partyzantów została zmuszona do wycofania się w kierunku Ewiny, natomiast partyzanci toczący walkę w rejonie Włynic zatrzymali natarcie nieprzyjaciela. Niemcy, wykorzystując znaczną przewagę w sile żywej i ogniowej, wdarli się w kilku miejscach w obronę partyzancką. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem polskich partyzantów. Ok. 22:00 3. Brygada AL im. Józefa Bema wyszła z okrążenia i przeszła w lasy koło Kruszyny.
Straty niemieckie wyniosły około 100 zabitych i 200 rannych, a po stronie Polaków wyniosły 12 zabitych i 11 rannych. Dowódca AL mjr Bolesław Hanicz-Boruta został ranny w walce. Bitwa pod Ewiną była największą bitwą partyzancką na Ziemi Radomszczańskiej i w całym województwie łódzkim. W miejscu bitwy znajduję się pomnik i obelisk poświęcony uczestnikom walk.
Po tej bitwie 3. Brygada AL. Dalej kontynuowała walkę przeciwko Niemcom. W grudniu 1944 roku brygadę rozformowano. Po wojnie w 1945 roku jej dowódca Bolesław Hanicz-Boruta walczył w szeregach KBW przeciwko UPA na południowym wschodzie Polski. W okresie stalinowskim przez kilka lat był więziony pod fałszywymi zarzutami. Zwolniony z więzienia w 1956 roku, a następnie zrehabilitowany. Został odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy, a także odznaczeniem nadanym przez Radę Państwa NRD Medaille fur Kampfer gegen den Faschismus 1933-1944.
Autor: Jacek Czubacki
Literatura:
Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa: działalność bojowa 1944 – 1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984, s. 227-228.
Bogdan Hillebrandt: Partyzantka na Kielecczyźnie 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1970, s. 427-428.
Praca zbiorowa: Bitwy partyzanckie Ruch oporu w Polsce 1944-1945. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 64
Ryszard Nazarewicz: Ziemia radomszczańska w walce 1939-1945. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1973.
historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com 