19 maja 1881 roku urodził się Mustafa Kemal Atatürk, turecki polityk, wojskowy, współtwórca i pierwszy prezydent Republiki Tureckiej. W trakcie I wojny światowej był jednym z ważniejszych dowódców armii Imperium Osmańskiego. Po klęsce w wojnie sprzeciwił się rozbiorom Turcji i stanął na czele wojny o niepodległość. Przeprowadził szereg reform politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Zmienił charakter państwa z religijnego na świeckie państwo narodowe. Jego działania dały początek ideologii kemalistycznej.
Przyszedł na świat w Salonikach. W klasie był najlepszym uczniem, dlatego nauczyciel nadał mu arabski przydomek Kemal (doskonały). Wkrótce najlepszy uczeń stał się też znakomitym oficerem osmańskiej armii. W latach 1908-1909 uczestniczył w rewolucji młodotureckiej, w latach 1911-1912 w wojnie turecko-włoskiej, a w latach 1912-1913 w wojnach bałkańskich.
Podczas I wojny światowej był dowódcą dywizji. W czasie wojny wyróżnił się skuteczną obroną półwyspu Gallipoli przed inwazją wojsk angielsko-australijsko-nowozelandzko-francuskich. Bez wątpienia na tle nieudolnych i słabych władz sułtańskich jawił się jako człowiek opoka. W 1916 roku uzyskał stopień generała i tytuł paszy.
Zwycięstwo rozsławiło imię Mustafy Kemala w Imperium Osmańskim, ale także poza jego granicami, co później zręcznie wykorzystał w celach politycznych. Wystarczy wspomnieć, że w 1917 r. Cesarstwo Niemieckie nadało Mustafie Kemalowi Żelazne Krzyże pierwszego i drugiego stopnia za sukcesy dowódcze, a w 1918 r. otrzymał Królewski Pruski Order Korony. W 1921 uzyskał stopień marszałka. W latach 1921-1922 odparł agresję armii greckiej i doprowadził do rewizji na rzecz Turcji postanowień traktatu w Sevres (1920) i zastąpienia go przez traktat z Lozanny (1923).
W 1922 stanął na czele ruchu nacjonalistycznego i obalając sułtanat, zakończył epokę Imperium osmańskiego.29 października 1923 roku ogłosił utworzenie Republiki Turcji, a jego rząd został uznany na arenie międzynarodowej. Po proklamowaniu republiki przeniósł stolicę kraju ze Stambułu do centralnie położonej Ankary, będącej wcześniej prowincjonalnym miasteczkiem, a sam został wybrany pierwszym prezydentem Turcji.
Nowy rząd oparł się na wzorcach zachodnich, wzorowanych na rozwiązaniach francuskich, włoskich, szwajcarskich i szwedzkich. Podstawowym celem rządów Kemala było utrzymanie pełnej niezależności kraju (zarówno gospodarczej, finansowej, prawnej, wojskowej, jak i kulturalną). Natychmiast po objęciu urzędu rozpoczął wprowadzanie liberalnych i wolnościowych reform, w ramach których zwesternizował kulturę turecką w stopniu, jaki był nie do pomyślenia zarówno w dawnych czasach osmańskich, jak i podczas rewolucji młodotureckiej. Oprócz tego przeprowadził liczne reformy modernizujące gospodarkę, system prawny i socjalny.
Sercem nowej republiki stał się parlament, czyli Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji. Republikanie wprowadzili wolny i egalitarny system wyborczy, co zmieniło się po 1925 roku, gdy Kemal wprowadził w Turcji system jednopartyjny z Republikańską Partią Ludową. Od początku republika stała się celem ataków zwolenników starego reżimu osmańskiego oraz zwolenników nowych ideologii w tym komunizmu czy faszyzmu (obydwie ideologie Kemal odrzucał).
Znacznie ograniczył ingerencję islamu w politykę państwa wprowadzając kodeks karny. 3 marca 1924 zniósł kalifat, zlikwidował Ministerstwo Religii i zamknął szkoły duchowne. Za jego rządów wprowadzono obowiązkowe nauczanie kobiet, a także ustawy gwarantujące im równość społeczną i polityczną, promowano też zachodni styl ubierania się. Dał początek ideologii kemalistycznej.
W ramach kampanii europeizacji prowadzonej od jesieni 1925 roku zachęcał Turków do noszenia nowoczesnych strojów europejskich, które miały zastąpić te zakorzenione w kulturze Bliskiego Wschodu. Do noszenia europejskich strojów na mocy reformy z 1925 roku zobligowani zostali urzędnicy państwowi Reforma ta zezwoliła kobietom nosić stroje odbiegające od sztywnych norm kulturowych islamu. Sam przywódca w prywatnych wypowiedziach opowiadał się przeciwko zasłanianiu twarzy przez muzułmanki oraz poddawał publicznej krytyce islamskich duchownych oraz arystokrację.
Zniesienie kalifatu i inne reformy kulturalne spotkały się z ostrą opozycją ze strony kręgów konserwatywnych, które rozpoczęły ataki na reformatorów. Jeszcze w 1924 roku ortodoksyjny Szejk Said rozpoczął organizację antyrządowej rebelii, do której pozyskał kurdyjskie plemiona. Szejk skrytykował zniesienie kalifatu, przyjęcie kodeksu cywilnego na podstawie wzorców zachodnich, likwidację poligamii i obowiązkowe śluby cywilne. Szejk wraz z innymi przeciwnikami rządu (określanego przez nich jako antyislamski) rozpoczęli rebelię, mającą na celu wprowadzenie szariatu. Siły islamistów zaatakowały m.in. Elazığ i Diyarbakır. Rebelia nie powiodła się i jeszcze w tym samym roku została stłumiona przez siły wierne republikanom.
Część zmian nie spodobała się również niektórym parlamentarzystom. Grupa parlamentarzystów złożyła 8 listopada 1924 roku wniosek o odwołanie z urzędu Kemala, został on jednak odrzucony 148 głosami (18 parlamentarzystów opowiedziało się za jego odwołaniem). 17 listopada grupa parlamentarzystów odłączyła się od Republikańskiej Partii Ludowej i założyła opozycyjną Republikańską Partię Postępową, którą zasiliło 29 parlamentarzystów. Wśród założycieli partii znaleźli się także dotychczasowi najbliżsi sojusznicy prezydenta z okresu wojny o niepodległość. Program gospodarczy Republikańskiej Partii Postępowej był liberalny, przez co kontrastował z socjalizmem państwowym Kemala. Najbardziej znaczącą różnicą był jednak konserwatyzm społeczny i sprzeciw wobec modernistycznej oraz w bardziej ograniczony sposób świeckiej polityki rządu.
W 1926 roku uniemożliwiono zamach na Kemala w Izmirze. Autorem zamachu miał być dotychczasowy sojusznik prezydent, który sprzeciwił się zniesieniu kalifatu. Rząd wykorzystał sytuację do rozprawy z konserwatywną opozycją. Umożliwiło to odkrycie przez sąd powiązań między rebelią islamską a Republikańską Partią Postępową. Kemal wykorzystał ten fakt i zdelegalizował opozycyjną partię.
W latach po 1926 roku wprowadził kolejne radykalne reformy, które stanowiły przekreślenie dotychczasowego dziedzictwa Imperium Osmańskiego. Kemal jako pierwszy przywódca w świecie islamu dokonał oddzielenia prawa islamskiego od świeckiego, co uczynił 4 października 1926 roku wprowadzając wzorowany na szwajcarskim kodeks cywilny, w którym prawa kobiet i mężczyzn w sprawach takich jak dziedziczenie i rozwód zostały zrównane.
Okres jego rządów był też okresem rozwoju kultury tureckiej. Sam Kemal uważał że „kultura jest podstawą Republiki Tureckiej”[1]. W 1927 roku otworzył Muzeum Sztuki i Rzeźby, w którym znalazł się szereg rzeźb, które dotychczas w islamskiej Turcji były wykonywane bardzo rzadko (w islamie były one uważane za bałwochwalstwo). W połowie lat 20. przeprowadził dalszą reformę edukacyjną, która zakładała upaństwowienie szkół.
Wśród przeprowadzonych reform prawnych i społecznych na uwagę zasługują m.in. wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, alfabetu łacińskiego, oczyszczenie języka tureckiego ze słów pochodzenia arabskiego i wprowadzenie nazwisk, sam Mustafa Kemal wybrał dla siebie nazwisko: „Atatürk”, czyli „Ojciec Turków”, którego nie wolno było nosić żadnemu innemu Turkowi.
11 sierpnia 1930 roku przywrócił system wielopartyjny. W ramach tej polityki powstała Liberalna Partia Republikańska stanowiąca centrową opozycję wobec reform Atatürka. Partia okazała się jednak słaba i już w listopadzie 1930 roku dokonała samorozwiązania. Bardziej trwały okres wielopartyjności rozpoczął się w Turcji dopiero w połowie lat 40.[76]. W 1933 roku w ramach reformy edukacyjnej zarządził reorganizację Uniwersytetu Stambulskiego który został przekształcony w nowoczesną instytucję. Na jego polecenie przetłumaczono na język turecki Koran, co odbyło się nie bez protestów ortodoksów religijnych.
5 grudnia 1934 roku Turcja w pełni zrównała kobiety i mężczyzn w prawach politycznych (przed kilkoma innymi europejskimi państwami). W wyborach do parlamentu z 1935 roku spośród łącznie 395 parlamentarzystów 18 było płci żeńskiej (w porównaniu do np. 9 kobiet spośród 615 członków brytyjskiej Izby Gmin czy 6 spośród 435 w Izbie Reprezentantów Stanów Zjednoczonych
Mustafa Kemal rozpoczął proces tworzenia małych i dużych przedsiębiorstw na większą skalę oraz kształtowanie warstw społecznych, które praktycznie nie istniały w czasie Imperium Osmańskiego. Głównym problemem polityki gospodarczej tego okresu było opóźnienie w rozwoju instytucji politycznych. Politykę ekonomiczną wraz z Kemalem opracowywał İsmet İnönü. Obydwaj działacze przyjęli dla Turcji kurs kontroli gospodarki przez państwo, zrównoważonego rozwoju i eliminacji obcego kapitału[109].
Według niektórych autorów Atatürk stworzył system gospodarczy będący trzecią drogą pomiędzy socjalizmem, a kapitalizmem W okresie kemalistowskim dużemu rozwojowi uległa branża tytoniowa dotychczas kontrolowana przez spółki francuskie. Kemal przeprowadził ich nacjonalizację, zwiększając tym samym dochody Turcji z eksportu tej rośliny. W 1929 roku do kraju dotarł wielki kryzys, na który Kemal zareagował dalszym zwiększeniem kontroli państwa nad gospodarką, utworzeniem banku centralnego i wprowadzeniem kontroli nad kursami walut.
Sam Kemal po zakończeniu kryzysu stopniowo z etatyzmu przesunął się w stronę większego liberalizmu gospodarczego, co spowodowane było po części działaniami opozycyjnej Liberalnej Partii Republikańskiej a w 1932 roku mianował ministrem gospodarki liberalnego ekonomistę Celâla Bayara; on też w październiku 1937 roku został przez niego mianowany premierem rządu. Bayar zyskał po śmierci Kemala jeszcze większe wpływy i w 1939 roku otworzył gospodarkę na Zachód, podpisując traktaty ekonomiczne z Francją i Wielką Brytanią (co było zresztą pierwszym krokiem do sojuszu z tymi państwami).
Sukcesami ekonomicznymi Kemala było m.in. utworzenie w 1925 roku Tureckiego Stowarzyszenia Lotniczego (poprzez jego dyrektywę)[116], budowa w 1935 roku zakładów bawełnianych, uruchomienie rok później fabryki samolotów (gdzie powstały pierwsze tureckie samoloty – Nu D.36 i Nu D.38) oraz budowa przemysłu samochodowego. Dzięki jego reformom Turcja do połowy lat 30. wkroczyła na ścieżkę rozwoju charakterystyczną dla społeczeństw przemysłowych Europy Zachodniej, zachowując przy tym gospodarczą stabilność.
Turcja za jego rządów ponadto utrzymywała przyjazne relację z Polską. II RP była jednym z pierwszych krajów, który uznała istnienie Republiki Tureckiej. 23 lipca 1923 roku podpisano Traktat Przyjaźni pomiędzy Polską a Turcją. Do dziś nie został on uchylony.
Ciekawostką związaną z Atatürkiem jest też jego wizyta w Adampolu (obecnie Polonezköy) w 1937 roku. Polscy mieszkańcy witali go zgodnie z tradycją słowiańską chlebem i solą, a przed rezydencją burmistrza, pośród drzew zjadł śniadanie z całą wsią, dyskutując o problemach rolniczych [2]. Na widok jednego z Adampolskich ogrodów Atatürk powiedzieć miał:
„To ja takiego miejsca właśnie szukam. […] W sam raz miejsce dla mnie[3]”
Mustafa Kemal Pasza zmarł 10 listopada 1938 r. w Pałacu Dolmabahce w Stambule o godzinie 9:05 (wszystkie zegary w tym obiekcie zatrzymano, by oddać hołd ukochanemu wodzowi i ojcu narodu tureckiego). Uroczystości pogrzebowe trwały kilka dni.
Po trzydniowym wystawieniu na widok publiczny, trumnę przewieziono do Parku Gülhane w takt marsza żałobnego Fryderyka Chopina. Następnie krążownik zabrał ją do Izmiru, skąd koleją przewieziono ją do Ankary. Złożono ją w Muzeum Etnograficznym, skąd w 1953 przeniesiono do mauzoleum. Obecnie jest pochowany w ogromnym mauzoleum w Ankarze, gdzie znajduje się też jego muzeum.
Bibliografia:
Alexander Jevakhoff, Kemal Atatürk. Droga do nowoczesności, Wydawnictwo: Dialog, 2004
Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey. London; New York: Routledge, 1993
Yüksel Atillasoy, Atatürk: First President and Founder of the Turkish Republic. Woodside, NY: Woodside House, 2002
Çağatay Emre Doğan, Formation of Factory Settlements Within Turkish Industrialization and Modernization in 1930s: Nazilli Printing Factory (in Turkish). Ankara: Middle East Technical University, 2003
Patrick Kinross, Atatürk: The Rebirth of a Nation. London: Phoenix Pres, 2003
Patrick Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow, 1979
Jacob M.Landau, Atatürk and the Modernization of Turkey. Boulder, Colorado: Westview Press, 1983
Przypisy:
[1] Atillasoy, Atatürk: first president and founder of the Turkish Republic, s.15
[2] Starowicz A, Adampol (Polonezköy) Przykład przyjaźni polsko tureckiej i pokojowego współistnienia chrześcijan i muzułmanów, s. 7.
[3] Koniecka A., Polska po turecku, VIP Biznes & Styl (nr 5/6) 01.05.2013, Polska po turecku, s. 82.
źródła:
historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com 