Fot. yotvingians.wordpress.com
Jaćwingowie znani też jako Jaćwięgowie byli jednym z najbardziej wojowniczych i najpotężniejszych ludów bałtyjskich. Prowadzili razem ze spokrewnionymi z nimi Prusami i Litwinami liczne wojny i napady na ziemie ruskie, polskie oraz krzyżackie w celach rabunkowych. Oprócz waleczności mieli także swoją specyficzną kulturę i wierzenia. Ostatecznie Jaćwingowie ulegli zagładzie podczas ekspansji zakonu krzyżackiego oraz w wyniku asymilacji przez ludy ościenne. Dziś są niemal zupełnie zapomniani.
Obszar Suwalszczyzny, które był niegdyś porośniętą poszczą. Już od IV w. p.n.e., był zamieszkany przez niewielkie grupy Bałtów Zachodnich – przodków Prusów i Jaćwingów, którzy przybyli tu znad Niemna i Mazur. Na przełomie I i II w. n.e. funkcjonował bursztynowy szlak, który łączył Imperium Rzymskie z Sambią, Mazurami i Litwą. Dzięki handlu z Rzymianami nastąpił rozwój gospodarczy tych terenów, a na początku II w n.e. w okresie wpływów rzymskich (I – IV w. n.e.) przyszedł złoty wiek kultury zachodniobałtyjskiej. Jej przedstawiciele rozwinęli rolnictwo, szczególnie hodowlę bydła, świń i owiec, a także uprawą prosa, pszenicy, żyta, jęczmieniu i grochu. Rokzwitło również tkactwo i wyroby z owczej wełny. Kultura zachodniobałtyjska była również znana z wytapiania żelaza z rud darniowych, tworzenie żelaznych narzędzi, a także używanie broni. Badacze uważają, że tego typu umiejętność mogli przejąć od Scytów. W trakcie badań archeologicznych znaleziono ponad 20 kurhanów należących do tej kultury.
Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego przyniósł kryzys i znaczną utratę znaczenia plemion Bałtów. W trakcie wędrówek ludów w V-VI w. n.e., przybyła nowa fala grup Bałtów, która uciekała pod naporem Słowian z Polesia i Naddnieprza. Zajęła tereny Suwalszczyznę oraz wschodnią Litwę i Łotwę. Na tych obszarach na przełomie VI i VII wieku rozpowszechniła się technika koła garncarskiego. Ziemie jaćwieskie społecznie i klasowo skrystalizowały już w VII-XIII w. Nie wiadomo kiedy dokładnie pojawili się Jaćwingowie oraz jak siebie nazywali. Przez sąsiadów byli nazywani różnie, w zależności od tego czy źródła były polskie, krzyżackie, ruskie czy litewskie. W polskich byli nazywani Jaćwingami, Jaćwięgami, Jadźwingami, Sudowowiami, Polekszami lub Dajnowami. W litewskich: Jotvingiai Suduviai Dainaviai; w niemieckich: Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen, Sudauer, Pollexaner; a w ruskich: Яцьвягі.
Według badaczy, każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Zgodnie z tym poglądem Połekszanie zajmowali tereny obecnego Ełku i Olecka, od dwóch rzek Lega i Ełk (dawniej Łega i Łek). Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy, Jaćwież właściwa (Sudovia) obejmowała Suwalszczyznę. Sudowianami zaś mieli być nazywani również Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior. Sudowowie byli identyfikowani ze starożytnymi ludem Sudinoi, o którym wzmiankuję już w II w. n.e. grecki geograf Klaudiusz Ptolemeusz. Jednak ta nazwa była potem błędnie używana przez średniowiecznych kronikarzy, ponieważ nie ma naukowych przesłanek by łączyć Jaćwingów z Sudinoi.
Jaćwingowie ok. 1050 roku pod polskim panowaniem, źródlo: wikimedia commons
Jaćwingowie wyodrębnili się z bałtyjskich Prusów najwcześniej w X wieku n.e. Pierwotnie zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, rzeką Niemen na wschodzie i na północy oraz Narwią na południu, czyli tereny w większości leżącą obecnie na terenie północno-wschodniej Polski. Niektórzy uważają, że Jaćwingowie byli jednym z plemion pruskich, a inni z kolei, że innym ludem bałtyjskim spokrewnionym z nimi. Jaćwingowie byli znani z wielkiej waleczności. Prowadzili liczne wojny. W X – XII w. organizują liczne łupieżcze wyprawy na okoliczne ziemie ruskie i polskie, które nie pozostały bezkarne.
Ludy Bałtyjskie ok. 1200 r., źródło: wikimedia commons
W XIII wieku wyprawy nasiliły się za sprawą Zakonu Krzyżackiego. Unikali staczania walnych bitew oraz zdobywania fortyfikacji i swoją taktykę opierali na szybkich atakach na terytorium nieprzyjaciela i powrót z łupem na Jaćwież. Wyprawy odwetowe musiały się liczyć z ciężkimi warunkami terenowymi na Jaćwieży, ponieważ były to tereny zalesione, bagniste, z licznymi rzekami, jeziorami i wzgórzami morenowymi co ułatwiało organizowanie zasadzek przez Jaćwingów. Kroniki średniowieczne podkreślają waleczność wojowników jaćwieskich.
Rekonstrukcja grodu Jaćwingów w Szurpiłach, źródło: Suwalski Park Krajobrazowy
Głównym ośrodkiem Jaćwingów był gród w miejscowości Szurpiły. Na Górze Zamkowej zbudowano gród, otaczając go potężnym drewniano-ziemnym wałem. Gród służył jako schronienie w czasie zagrożenia atakiem. Na przełomie XII i XIII wieku, rozbudowywano system obronny. Powstały kopce strażnicze, wały obronne, w tym jeden w połowie zboczy Góry Zamkowej. Pogłębiono także wąwóz i kanał, który połączył jezioro Tchliczysko z jeziorem Szurpiły. Następnie wąwóz zalano wodą, dzięki czemu powstało jezioro czarne.
Współczesny widok z lotu ptaka na Szurpiły, fot. zamkowagora.pl
W późniejszym czasie nad wąwozem dobudowano most, który połączył gród z największą osadą.Na dnie jeziora Szurpiły znaleziono dwie groble, które są pozostałościami po umocnieniach.Nie tak zapewniały ochronę, a także zapewniały komunikacje. Kroniki XIII-wieczne wymieniają 15 włości jaćwieskich, z centrami administracyjno-gospodarczymi mieszczącymi się w obronnych grodach, stanowiących ośrodki silnego rozwoju gospodarczego. Wszystkich takich centrów było 80, w tym na ziemiach polskich 40.
Tak wyglądał prawdopodobnie ubiór Jaćwingów, źródło: pytlak.com
Religia Bałtów zalicza się do religii polisyntetycznych. Ich wierzenie były podobne do słowiańskich. Jednak różniły tym, , że bóstwa nie występowały pod postacią ludzką i częściej były płci żeńskiej. Jaćwingowie czcili ciała niebieskie (zwłaszcza słońce i księżyc oraz gwiazdy), zjawiska przyrodnicze: gromy i błyskawice oraz żywioły: wodę i ogień.Wierzyli również w różne demony i bóstwa opiekuńcze. Jaćwińscy wróżbici i zaklinacze węży przepowiadali przyszłość. Nie budowali świątyń, a za miejsce kultu służyły święte gaje, dąbrowy, źródła i kamienie. Jaćwingowie wierzyli w życie pozagrobowe. Składali ofiary ze zwierząt i płodów rolnych i czasem z jeńców wojennych.
W połowie XIII w. nastąpiło zbliżenie Jaćwieży z księstwami mazowieckimi. Jaćwingowie zgodzili się na misje, nawet powołano biskupa Jaćwieży.Jednak chrystianizacja się nie powiodła, ponieważ Jaćwież nie była wystarczająco zorganizowana, a także trwał spór pomiędzy Polską i Rusią.W tym sam czasie zachodu na ziemie Bartów i Galindów (obecnie Mazury) ruszyła krzyżacka ekspansja. W latach 1248 -1255 przeciwko Jaćwież toczono polsko-rusko-krzyżackie wyprawy koalicyjne. Podczas pierwszej z nich zdobyto Raj siedzibę kunigasa (księcia) Stekinta. Południowi Jaćwingowie uznali wówczas zwierzchność mazowiecko – ruską.
Walki o terytorium Jaćwieży Krzyżacy rozpoczęli na dobre w latach 1267-1277. W 1283 r. Krzyżacy przez 8 miesięcy oblegali górę Zamkową w Szurpiła, która była jedną z najważniejszych twierdz Jaćwingów. Została zdobyta dzięki zdradzie kilku wojowników jaćwieskich. Oznaczał powolnych upadek Jaćwingów. Gród nie został nigdy odbudowany. Niektórzy uciekli, a pojmani jeńcy zostali wysiedleni i odesłani na Sambię. Pod wpływem walk z Polakami, Krzyżakami i Rusinami i prowadzonej przez nich akcji kolonizacyjnej terytorium Jaćwieży kurczyło się i ograniczało się rejonu Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Jaćwingowie żyli też na terenie Twarogów Lackich.
Przez następne 150 nastąpil okres tzw. „pustki plemiennej”, podczas której nie prowadzono osadnictwa. Pozostała cześć Jaćwingów podporządkowały się władzom krzyżackim i stopniono traciły swą odrębność kulturową i językową. Przypuszcza się, że taką grupą mogli być Wigranie, którzy byli mieszkańcami jednej z wysp na jeziorze Wigry. Zostali oni wysiedleni dopiero w pierwszej połowie XV w. gdy rozpoczęto budowę myśliwskiego dworu królewskiego. Pozostałością po nich są dzisaj nazwy miejscowości i jezior, a także nazwiska- m.in.: Gatne, Zelwa, Gremzdy, Pierty, Turtul, Wigry, Waraksa, Kardel, Biłda, Gorlo. W okresie XIV – XV w. o ziemie Jaćwieży trwały walki pomiędzy Krzyżakami i Litwinami. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 roku Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie, zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie.
Był to początek nowego, końcowego rozdziału w historii Jaćwingów, którzy powoli ulegali asymilacji. Na przełomie XVI i XVII Jaćwingowie używali jeszcze języka staropruskiego. Pod koniec XIX wieku, wedle spisu dokonanego przez w 1860 roku w rejonie Grodna, zamieszkiwało 30 tys. osób, którzy identyfikowali się z Jaćwingami, mimo, że nie znali języka przodków. Po I i II wojny światowej, tożsamość narodowa Jaćwingów zanikła. Wymarłe i zapomniane plemię, wciąż pozostaje w pamięci historyków oraz pasjonatów, którzy są zafascynowani jego historią. Dzisiaj wiele osób z Polski, Białorusi organizują liczne obchody i rekonstrukcję historyczne związane z Jaćwingami, a archeolodzy dostarczają coraz więcej informacji o ich dawnym życiu.
Autor: Jacek Czubacki
Literatura:
Sławomir Wadyl, Od Soudinoi do Sudavitae. Korzenie Prusów i Jaćwingów. „In Tempore”, 2008. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wydział Nauk Historycznych.
Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Warszawa 2006.
Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
Jerzy Nalepa, Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
źródła:
Historia zapomniana i mniej znana 
[…] Jaćwingowie – bałtyjscy wojownicy […]
PolubieniePolubienie